همدلی (به همراه آزمایش میزان آن)

یکی از مؤلفه هایی که مورد توجه روان شناسان اجتماعی و پژوهشگران روابط انسانی قرار گرفته است، «همدلی» است.

همدلی مفهوم مهمی در حوزه روان شناسی و ارتباط بین فردی است. افراد همدل، سه خصیصه مهم دارند: اول اینکه درباره نیازهای دیگران نوعی احساس نگرانی دارند. دوم اینکه با دیگران اشتراک نظر دارند؛ یعنی قادرند خود را به جای دیگران بگذارند و به مسائل از نگاه آنان بنگرند و سوم اینکه دارای احساسات همدلانه هستند که آن را از طریق رفتارهای متناسب، نشان می دهند. دیویس و همکارانش همدلی را سازه ای چند بعدی می دانند. که عبارتند از:

۱- دیدگاه گیری: توانایی برای در نظر گرفتن دیدگاه دیگران؛

۲- توجه همدلانه: میزان احساسات همدلانه دیگرمحور و نگرانی برای افراد درمانده؛

3- درماندگی شخصی: احساسات خودمحوری، نگرانی و تنش در شرایط بین فردی.

به رغم تفاوت در تعاریف همدلی، این اعتقاد کلی وجود دارد که زنان نسبت به مردان بیشتر همدلی می کنند. پژوهش ها، نمرات بالاتری را برای دختران در همدلی عاطفی و شناختی، نسبت به پسران نشان داد.

افرادی که همدلی بیشتر و قوی تری دارند نسبت به امور دیگران، حساس تر هستند و به صورت عاطفی به آنها پاسخ می دهند و به طور کلی، بهترین و بیشترین کمک را فراهم می آورند. عفو، یکی از فضایل مبتنی بر گرمی و صمیمیت است، و غالباً در صورتی رخ می دهد که فضایل عشق، همدلی، فروتنی، و سپاسگذاری همراه با آن، در فعالیت باشند. ریشه بسیاری از رفتارهای نوع دوستانه، همدلی است. پژوهشگران بین شکل های مختلف رفتار جامعه یار و همدلی رابطه معناداری نشان داده اند. انسان در جریان یک ارتباط عاطفی و همدلانه می تواند عواطف و احساسات خود را کنترل و رفتار خود را با انتظارات افراد جامعه هماهنگ و سازگار سازد. انسان ها در همدلی متفاوتند. برخی از آنان عمیقا از ناراحتی دیگران متأثر می شوند تا جایی که آن را ناراحتی خود به حساب می آورند و برخی دیگر مثل جامعه ستیزان، کاملا بی اعتنایند و تحت تأثیر حالات عاطفی دیگران قرار نمی گیرند لذا بهترین شیوه کنترل پرخاشگری و کاهش خشونت در جامعه، پرورش همدلی است.

از نظر اسلام، بخش مهمی از نیازهای اساسی انسان، نیازهای عاطفی است که مرتبط با اولین مؤلفه رفتار حمایتی یعنی همدلی است. بسیاری از اختلالات و نارسائی های شخصیتی، خُلقی و رفتاری، ریشه در بی توجهی به این نیاز اساسی و کمبود آن دارد. همه انسان ها نیازمند محبت، عاطفه و توجه دیگرانند و همچنین نیازمندند که برای پرورش کمالات انسانی در خود، به دیگران محبت کنند و دیگران را از عاطفه و توجه خویش بهرمند سازند. اسلام به عنوان دینی جامع به این نیاز اساسی توجه کافی را مبذول داشته است و تربیت انسان هایی حساس نسبت به نیازهای عاطفی دیگران را وجهه همت خویش قرار داده و از طرق مختلف ایجاد نگرش صحیح به مسأله و ترغیب آنان و نیز ارائه الگوهای عملی کوشیده است برای برآوردن این نیاز اساسی بسترهای مناسب را فراهم آورد.

در آموزه های اسلامی توجه به این نیاز، گاهی به صورت مستقل و یگانه مطرح شده است:

امام على (علیه السلام): بهترین احسان، همدلی با برادران ایمانی است.[1]

امام صادق (علیه السلام): به خدا نزدیک شوید با همدلی و یاری برادران ایمانی تان.[2]

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «دو خصلت است که در هرکه نباشد، از او دورى کن، دورى کن، دورى کن! عرض شد: آن دو چیست؟ فرمود: نمازِ به وقت و مواظبت کردن بر آن و همدلی (و یاری برادران)».[3]

علی (علیه السلام) می فرمایند: «جوانمردی، یعنی عدالت درحکومت و گذشت کردن با وجود توانائی بر انتقام، و همدلی است در معاشرت (یا همدلی و یاری در دشواری)».[4]

و در بسیاری از موارد به صورت ضمنی و تبعی ـ که در واقع حاکی از نوعی نگاه ظریف به مسأله است ـ به ارضای این نیاز توجه شده است. به عبارت دیگر در موارد بسیاری بین توجه به نیازهای مختلف انسان، نوعی تداخل دیده می شود؛ چنان که در مورد خود نیازها هم، چنین تداخلی مشاهده می شود. برای مثال فرد ناتوانی که می خواهد بار سنگینی را از جایی به جایی ببرد و پول کافی برای استخدام باربر ندارد و در عین حال از نظر روحی و عاطفی کاملا خسته و افسرده است و از بی کسی و ناتوانی و بی پولی خود شکوه می کند، هم دارای نیاز اقتصادی است، هم نیاز بدنی و هم نیاز عاطفی. در چنین موردی اگر کسی به او کمک مالی بکند، از نظر بدنی و عاطفی نیز او را حمایت کرده است و یا اگر در حمل بارش شخصا به او کمک کند، این کمک، حمایت عاطفی و اقتصادی را نیز شامل می شود. لذا قرآن کریم، از تصمیم بر عدم حمایت مالی از برادران مؤمن، نهی می فرماید:

«آنها که از میان شما دارای برتری (مالی) و وسعت زندگی هستند نباید سوگند یاد کنند که از انفاق نسبت به نزدیکان و مستمندان و مهاجران در راه خدا دریغ نمایند آنها باید عفو کنند و چشم بپوشند آیا دوست نمی دارید خداوند شما را ببخشد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است».[5]

یا مانند ثواب قرض دادن به برادر مؤمن: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «کسی که به برادر مومن خود قرض بدهد، در برابر هر درهمی که قرض داده هم وزن کوه اُحد، رضوان و طور سینا، حسنات خواهد داشت و اگر برای بازپس گیری آن مدارا کند، از پلِ صراط همچون برق جهنده، بدون حساب و عذاب خواهد گذشت.»[6]

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «نمی خواهی مکارم اخلاق را برای تو باز گویم: گذشت از خطاهای مردم، همدلی مرد با برادرش (و یاری او) با مال، بسیار به یاد خدا بودن».[7]

و در ادامه می فرمایند البته این کارساده ای نیست و مردم عادی طاقت آنرا ندارند.[8]

یا حمایت مالی از ایتام:

امام علی (علیه السلام) فرمودند: «خدا را! خدا را! درباره یتیمان، نکند آنان گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند و حقوقشان ضایع گردد. به راستی از رسول خدا شنیدم که می فرمود: کسی که یتیمی را سرپرستی کند تا بی نیاز شود خداوند بهشت را برای او واجب می کند».[9]

یا پناه دادن به دورافتادگان از وطن:

امام صادق (علیه السلام) در فرمایشی به ابن جندب فرمودند: «خدای عزّوجلّ فرمود همانا نماز کسی را قبول می کنم که دور از وطن را پناه دهد».[10]

البته مواردی هم هست که حمایت عاطفی در آنها وجهه غالب رفتار حمایتی است؛ مانند کشیدن دست نوازش بر سر یتیم:

حضرت رسول (صلّى الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «هر که قساوت قلب داشته باشد که گریه اش نیاید و ازین معنى راضى نباشد پس باید که نزدیک خود آورد یتیمى را و با او مهربانى کند و دست بر سر او بمالد که نرم مى شود دل او باذن الهى تعالى شانه به درستى که یتیم را حقى عظیم هست».[11]

یا حتی صرف عیادت بیمار بدون توجه و تلاش در مورد برآوردن نیازهای دیگر او:

رسول (خدا صل الله علیه و آله) فرمان داد که تشییع جنازه کنیم و به عیادت بیمار برویم.[12]

یا اکرام سالمندان:

هر گاه یکى از آن دو، یا هر دو آنها، نزد تو به سن پیرى و شکستگى برسند (آنچنان که نیازمند به مراقبت تو باشند) کمترین اهانتى به آنان مکن.[13]

امام رضا (علیه السلام) از رسول الله (صلی الله علیه و آله) روایت فرمودند که: «بزرگان را احترام کرده و بر کودکان رحم آورید، وظیفه خود را در قبال خویشان نزدیک به جاى آورید و بر آن مراقب باشید».[14]

در موارد اندکی نیز حمایت صرفا جنبه عاطفی دارد مثل مواردی که توصیه می شود مؤمنین ارتباط عاطفی نزدیک با یکدیگر داشته باشند:

همانا، مؤمنین برادران یکدیگرند.[15]

با یکدیگر مهربان و عطوفند.[16]

یا همسران نسبت به یکدیگر اظهار محبت کنند و این مطلب را که آنان را دوست دارند بر زبان بیاورند:

رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمودند: «از خدا درباره دو ناتوان بترسید: یتیم و زن؛ به درستی که بهترین شما کسی است که برای خانواده اش بهتر باشد».[17]

امام صادق علیه اسلام فرمودند: «زنانتان را دوست بدارید».[18]

رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمودند: «این سخن مرد به زن که دوستت دارم هرگز از دل زن بیرون نمی رود».[19]

یا به والدین توصیه می کند فرزندان خویش را به دور از خرافات جاهلی و به شکل فراجنسیتی دوست بدارند:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «کسی که دختربچه خود را شادمان کند مانند کسی است که بنده ای از فرزندان اسماعیل ذبیح را آزاد کرده باشد».[20]

فرهنگ اسلامی از طریق ارائه نگرش ها و بینش های مثبت نسبت به رفتار حمایتی و بینش های منفی نسبت به بی اعتنایی به گرفتاری های دیگران و عدم کمک به نیازمندان از یک سو و از طریق برانگیختگی عاطفی و بالا بردن حساسیت ها و تهییج روانی از سوی دیگر، می کوشد افراد را از نظر شخصیتی آنگونه تربیت کند که با دیگران همدلی داشته باشند.

به هر حال در منابع اسلامی موارد بسیاری وجود دارد که به طور مستقیم یا غیرمستقیم موضوع رفتار حمایتی را مورد توجه قرار داده اند. موارد رسیدگی به حال ایتام، توصیه به مردان در مورد توجه به همسران خود، عیادت بیماران، توجه خاص به فرزندان دختر، رسیدگی به حال غریب ها و از وطن دورافتاده ها، توجه خاص به سالمندان به خصوص والدین و خویشاوندان، در منابع اسلامی به طور گسترده مورد توجه قرار گرفته است.

پی نوشت ها:

---

[1] غرر الحکم، حدیث 3023.

[2] الخصال، 1403ه.ق، ج1، ص8، حدیث 26.

[3] همان، ص47، حدیث50.

[4] غرر الحکم، 1366، حدیث 5492.

[5] نور، 22.

[6] وسائل الشیعه، 1403ه.ق، ج18، ص331، حدیث 23787.

[7] بحار الأنوار، 1404 ه.ق، ج90، ص 157، حدیث27.

[8] الخصال، 1403ه.ق، ج1، ص133، حدیث 142.

[9] منتخب میزان الحکمه، ذیل الیتیم، حدیث 6814.

[10] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج 78، حدیث 1، باب24، ص 281.

[11] وسائل الشیعه، 1403ه.ق، ج 3، ص 286، حدیث 3668.

[12] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج81، باب4، حدیث 3، ص215.ل

[13] أسراء، 23.

[14] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج96، باب 46، ص357، حدیث 25.

[15] الحجرات،10.

[16] فتح، 29.

[17] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج103، باب 59، حدیث7.ل

[18] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج103، باب 59، حدیث 16.

[19] وسائل الشیعه، 1403ه.ق، ج 20، باب 3، حدیث 24930، ص 23.

[20] وسائل الشیعه، 1403ه.ق، ج15، ص227.

نویسنده : عباس علی هراتیان